Wednesday, October 16, 2019

Zun thlum

Kan taksa hi thlum tel loin a awm theilo a, chutih rualin a mamawh aia tam kan taksaa thlum a awm chuan natna khirhkhan tak zunthlum nei kan lo ni leh lawi si. Thlum nei tam te bawk hi nei tlem leh thut thei an la ni zui a, buaithlak ve deuh chu a ni. Mizo tawng hian zunthlum kan han ti mai pawh a, thisen thlum a ni zawk mah a, a nasat deuh chinah zun hi chu a lo thlum ve chauh zawk a ni.

Hetia kan thisena thlum a mumal loha zunthlum kan lo neih takna chhan hi, timur (cells) hrang hrang ina an siam rilbawh (pancrease) kan tih mai zinga cells pakhat, "Beta cells" an tih hian insulin a siam chhuak thin a. He insulin hian kan taksain a mamawh tawk tur chiahin thlum (glucose) kan lakluh te hi a lo sawngbawl  thin a ni. He cells hi a that loha hna a thawh mumal theih loh chuan insulin hi a lo tlem emaw, a siam chhuaklo hial thei a, kan taksaah thlum kan mamawh aia tam lo awmin, zunthlum nei kan lo ni ta thin a ni.

Zunthlum hi natna benvawn (chronic disease) an tihang hi a ni a, natna thenkhat hrik nei anga a hrik thaha dam hlen mai thei a ni ve lo a ni. Amaherawh chu khuahkhirh theih a ni thung a, hei hi a enkawl dan ber pawh a ni. Thataka enkawl chuan nunna tih tawi phahna tur a nilo a, enkawl that loh erawh chuan natna hrang hrang a fawmkemin piansualna hial a then thei a, a thihpui theih bawk. Zunthlum nei te hi mi chengvawng leh mi daithlanglo tak an nih a ngai a, mi ngaihsam lutuk leh thatchhe deuh tan a hlauhawm zual a ni.

1. Zunthlum chi hnih:

Zunthlum hi hlawm lian deuh deuh chihniha then a ni a, chungte chu :
Insulin dependent diabetes mellitus (IDDM / Type 1) leh, Non - insulin dependent diabetes mellitus (NIDDM / Type 2) te an ni. Heng zunthlum chi hnih te hriathran dan tlangpui chu :

1) Type -1 ah chuan Beta cells in insulin a siam tam tawklo emaw, a siam lo hrim hrim a ni thei a. Type - 2 ah erawh chuan taksa mamawh tawk emaw, a aia tlem leh tam  pawh a siam theih laiin, taksain a nih dan tur angin a hmang tangkai theilo thung.

2) Type - 1 hi kum 30 hnuai lamin an nei tlangpui a, type 2 hi chu kum 30 chung lam emaw, upa lam deuhah a awm thin.

4) Type - 1 ah chuan damdawi mumin awmzia a neilo a, insulin hmanga enkawl an ngaih thin. Type - 2 ah erawh chuan damdawi hmangin a tam zawk enkawl theih a ni a, insulin an mamawh vek kherlo.

4) Type - 1 hi chu rawn awm deuh thut a ni tlangpui a, a vei hi a tlem zawk an ni bawk. Type - 2 ve thung chu zawimuanga intan a ni a, a vei pawh an tam zawk bawk a ni.

5) Type -1 ah hian riltam leh tuihal huam huam te, chauh ngawih ngawih leh zun tam te hi a hluar bik a, type - 2 ah chuan hengte hi a awm kherlo emaw, a nasa lutuk lemlo thung.

6) Type - 1 ah chuan taksa a nih dan tur baka rit emaw, zang zawk te pawh a awm thei a. Type - 2 ah ve thung chuan tawk chauh emaw, a rit lam deuh an ni tlangpui thung.

2. Zunthlum neih chhan :

1) Inthlahchhawnna atangin. Nu leh pa, pi leh pu zunthlum vei te tan vei a awlsam bik.

3) Naute nu pum chhunga a awm laia, a paitu nuin zunthlum a veiin.

4) Ei leh in thenkhat avangin, thlum leh thau lam ei nasa ah.

4) Mi awmawl lutuk leh, insawizawi ngailo ten an vei hma.

5) Taksaa natna hrik hnathawh (infection) avangin.

6) Ei tur tha tlakchham avangin, fibre lam ei tlem lutuk ah.

7) Zu in nasa leh in rei tawh ten an vei hma bawk.

8) Thau lutuk tan vei a awlsam bik.

3. A lanchhuah dan :

1) Riltam leh tuihal huam huam.

2) Luhai leh chau / nguai deuh ngawih ngawih.

3) Zun tam leh zung zing lutuk, zun rawng paw deuh phut.

4) A nih dan tur pangai aia taksa rih zawng tlahniam.

5) Mit chaklo leh khaw hmuh fiahlo.

6) Natna an kai hmain, vun lam natna, pan dam har tak tak an nei duh hle.

7) A nasat tawh chuan hriatna thazam (nerve) thalo te, mit delna te, lung leh kal thalo te a thlen thei bawk.

8) Taksaa thlum a san lutuk avangin "hyperglycemic shock" an nei thut thei a, a hniam lutuk avangin "hypoglycemic shock" an nei thut thei bawk.
        Shock ah chuan taksa chau thut, thlan tla, khur, khawhmuh fiahlo, marphu rang leh nikhaw hrelo tein an awm a, a thih theih hial bawk.

3. A enkawl dan :

A enkawl dan hi mihring taksa leh natna dinhmun a inan loh avangin tih tur leh tih loh tur tihang zanga sawi fak pawh a harsa deuh a nga. Thisen sang leh zunthlum enkawlna atan hian damdawi ngawr ngawr hi a pawimawh berlo a, kan nitin khawsak phung tihdanglam (life style modifications) hi damdawi ang thoa pawimawh a ni tih kan hriat a tha hle mai. Tin, inenkawl dan tur leh natna dinhmun kan hriat theih nan, in check ngun a pawimawh hle bawk. Entirnan:  Tu emaw zunthlum nei tih kan hriat sa hi lo shock thut ta se, kan rilruah chuan a zunthlum neih a lo lang lian ber a, zunthlum damdawi pek mai a awl thin. Amaherawh chu sawi tak ang khian zunthlum nei te bawk hi an taksaa glucose level hniam thut thei an ni a, chutiang avanga shock a lo nih a, insulin emaw, zunthlum damdawi dang kan pek chuan a thihpui daih thei zawk a ni.

A enkawl dan tura Kan hriat tur pawimawh zual te chu:

1) Ei leh in (diet) : Ei leh ina insum chungchang hi kan hriat duh leh sawi tam ber pawh a ni thin a. Amaherawh chu zunthlum nei te pawh hian ei tur tha hrang hrang an mamawh ve tho tih hriat a tha. Insum ngawr ngawr lam ai chuan kan ei dan phung tih danglam hi a pawimawh hle. Vawi khata ei tawk loin, nikhatah vawi li atanga vawi ruk inkar vel chaw emaw, thildang ei a tha.Tin, kan thil ei te a inbuktawk (balance diet) a nih a pawimawh a, thil thlum leh al te, thlai bul nei chi, thau lam chi, a bikin thau khang thei (saturated fat) ang chi insum a pawimawh a, tel pangai (vegitable oil) a chawhmeh kan satliah hi chu insum lutuk a ngai lemlo. Thlai tharlam, thei leh thei hmin rawng eng lam chi te ei tam a tha a, balhla erawh ei tawk hriat a ngai deuh, thil chhum han lam ei uar bawk tur a ni. Taksaa glucose level a hniam emaw, a pangai lai chuan insum lutuk a tul lemlo.

2) Insawizawi (Exercise) : Zunthlum hi mi awmawl lutuk leh taksa che tlem ho hian an nei hma bik a, a nei tawh tan pawh hei hi a tizual tu a ni. Kan taksa kan sawizawi hian heng thlum leh thau chhia te hi amahin a lo kalral ve thin a, a tangkai hle. Zunthlum nei tan chuan kar khatah ni li tal, darkar khat chung vela reiin insawizawi thin tur a ni a, vawikhata tih leh lutuk emaw, inthlahdah lutuk erawh a tha chuanglo a thung. Insawizawi laia chauh thut, luhai, thaw hah, awm chhung na veng veng leh harsatna dang a awm chuan chawlh san tur a ni. Nisa hnuai a nih loh chuan enghunah pawh insawizawi hi a theih a, thuamhnaw zang lam deuh inbel a, pheikhawk pawh a thawl  lam leh dup deuh bun a tha. Kea kal tam te, phak tawka hnathawh leh taksa chet tam a pawimawh, thatchhiat a ngeih vaklo a ni bee mai awm e.

3) Damdawi :

A chunga kan sawi tak; ei leh ina fimkhur leh, insawizawi te hmang hian engemaw chen chu  enkawl theih a nih laiin, a nasa deuh chinah emaw, natna dinhmun azirin damdawi hmanga inenkawl a tul thei a, mahni thua damdawi inchawh mai loin Doctor rawn thin tur a ni. A mum eiin tamtak chu a khuahkhirh theih laiin, thenkhat chu awmze neilo leh insulin lak ngai an awm bawk. Tin, zunthlum damdawi bakah hian a kaihhnawih natna avangin damdawi danga inenkawl pawh a tul thei bawk a ni.

4. Hriat tur pawimawh dang :

1) Zunthlum hi tu tan pawh neih theih a ni a, in ven theih chin leh inven theih loh chin pawh a awm bawk ang. Inven theih dan tur tlangpui chu a lo awmna chhan kan sawi atang khian a hriat theih mai awm e.

2) Kum sawmli chin chunglam tan chuan a khat tawka thisena thlum tam lam check thin tur a ni.

3) Zunthlum hi enkawl that loh emaw, a nasat tawh chinah chuan natna dang tamtak a kaichhuak thei a. Abikin mit, kal, lung leh hriatna thazam (nerve) te a khawih chhit hma em em avangin, fimkhur leh in chekup ngun a pawimawh hle.

4) Hliam neih palh hi a pawi thui thei hle bawk. Taksaa thlum a tam chuan natna hrikin an ngei em em a, an inthlahpung chakin pan a septic hma a, a dam har hle bawk thin, zunthlum nei tan inhliam palh lo tura fimkhur a ngai bik a ni.

5) Taksa rih dan tur pangai hi san zawng atanin a chhut theih a, rit lutuklo tura in control a pawimawh hle.

6) Zunthlum nei tan hian ke enkawl uluk a ngai hle bawk a, pheikhawk tawt lutuk bun te, ke tin lut leh ke tin cut danah te fimkhur tur a ni. Ke artui leh ke sir vel a roin a khir duh hle a, tuia chiah hmasak a, tihfai thin tur.

7) Ka chhung leh ha vel enkawl uluk a ngai hle bawk. Zukhmuam leh kuhva ei avang tein hliam palh a awl em em a, tih ve miah loh tur a ni. Kum khatah vawi hnih/khat tal mit leh dental checkup neih thin a tha bawk.

8) Zunthlum nei tan hian tamchhawlh/chauh thut a awm duh em em a, khawi hmunah pawh ei tur thlum lam biscuit ang chi te pai reng a tha.

Zunthlum hi kan lo vei palh a nih pawhin, inenkawl that chuan tawng pawng hlauh tur a ni ngawtlo a, natna tih dam theih loh veia inngai run loin, kan pawm thiam a pawimawh hle. A natna chungchang leh a enkawl dan te, dinhmun hlauhawm chin leh in check ngun te hi kan ngaihpawimawh a, kan hriat ve a tul a ni. Kan natna chungchang kan bengkhawn a, kan hriatna kan tih zau a pawimawh tihna a nih chu. Tin, mi taima leh mi chengvawng tan inenkawl chungchangah kawngro a su hle bawk.

Source- Mafaki (Siangzi Nu Hnialum)
GILEAD THINGHNAI (Hriselna leh Hringnun)

No comments:

Post a Comment

COMMENT RAWH

New Post

Ka duh a che Isu lyrics

Sual thim thuk tak ata zawn chhuah ka ni a. Chakna nei lo ka ni; Isu, min แนญanpui fo la. Min pawmin min kaiin min hruai zel ang che Ka duh a ...

Posts Lar deuhte