CHUAUṬHUAMA THEOLOGY
Laiu Fachhai
Pu Chuaua (Revd Dr Chuauthuama Pachuau) khan nikum June 24, 2023-ah “KA LUNG A LÊNG” tih thupui hmangin Vanglaini-ah article ngaihnawm tak a chhuah a, a Facebook-ah a post bawk a. Kum 1963–1967 high school a kal laia Aizawl tlangval a thianpa inah June 22, 2023-ah khan a va leng a, “Hmànlái nun hlui chhui kîr hian lung a lo léng duh phian a lo ni!” tiin lungleng taka an inkawm thute a ziak a ni. Keiin a Facebook postah chuan, “Chhiar a manhlain a lunglen thlak hle mai. Mara thufing (saying) ah chuan, kum upat lamah an lung a leng tawh a nih chuan, khi lama an chho hun a hnai tawh tihna a ni a ti a. Chuvangin i lung tileng lutuk rih suh ang che aw. Ramin a la mamawh rih che a nia,” tiin ka comment a. Kum khat pawh a ral hmaa kumin January 5, 2024 ah chung lamah min han chhoh san tak tak mai chu, ka ui takzet a ni.
Pu Chuaua ina Pathian Thu a kalpui (approach) dan, “CHUAUṬHUAMA THEOLOGY”, “CHUAUṬHUAMISM” pawh tih ila a sual lêm lo vang chu maw, article hi a dam laia ka ziah tan tawh a ni a, a dam laia ka final hman loh leh ka chhuah hman ta lo erawh kha pawi ka ti takzet a ni. Pu Chuaua nen khan Aizawl Theological College-ah kan zirtir ho thin a, a hnuah amah khan Mizo Bible Revision-ah Chief Translator a thawk a, keiin Mara Bible Revision-ah Chief Translator ka thawk ve a. Tichuan Bible Society of India programah te hian kan inhmu leh nawlh thin a, a hlimawmin a lawmawm thei hle. Kan kohhran Evangelical Church of Maraland (ECM) Senior Executive Secretary ka nih laiin Pastors’ Conference-ah Resource Person atan kan sawm a, Pastorten kan hlawkpui hle. ECM-in theological college kan din thar, Maraland Theological College library atan lehkhabu tha tak tak thahnem tak min pe a, a chungah kan lawm takzet a ni.
Thuthlung Hlui zirlai ve ve kan nih avangin, kan tui zawng leh vei zawngte a inang hle thin. Kristiante chuan kan khawtlang, ram leh kohhranah te dikna, rinawmna, thianghlimna, thawhrimna, rorelna dik leh hmangaihna te kan nunpui tur a nihzia sawitu leh ziaktu mithiamte Mizoram hian a neih tha hle a, Pu Chuaua leh kei pawh Thuthlung Hlui zirlai kan nih angin Thuthlung Hlui zawlneite hniak hnung zuiin, chutiang lam hawi Pathian Thute sawi uarin, kan ziak ve thin. Kan rama roreltute pawhin chutiang chuan ro an rel tur a nihzia ning lovin leh hlau lovin kan sawi a, ram tan zawlnei thute (prophetic messages) kan ziak bawk thin. Ani phei chu kei aia chak zawk leh tha zawkin a sawi thiam a, a ziak tam zawk bawk. Mizoram Amos, Mizoram prophet of social justice a ni ti ila kan sawi sual awm love .
Thuthlung Hlui zirnaa degree lamah chuan amah aiin step khat zir belh mah ila, kum leh tawnhriatna lamah chuan Pu Chuaua kha ka senior a ni a, thiamna leh research lamah pawh ka chung en a ni. He thu hi chu a dam lai khan a hnenah pawh ka hrilh tawh nghe nghe a ni. Master leh doctoral zirna te hian research tuina leh tih dan tur kawngte min kawhhmuh a, chuvangin scholar ni tur chuan, college/university atanga zir zawh hnuah mahnia zir chhunzawm zel a, chhiar tam a, research beih tam a, ziah tam a ngai a ni. Pu Chuaua kha chuan chu tiang chuan a tih tlat avangin scholar tha a ni chho zel ta reng a ni.
Ni e, Pu Chuaua kha Cambridge University atanga Thuthlung Hlui-a MPhil degree a lak hnuah khan chawl lovin research a bei chhunzawm zel a, chhiar zelin a zir zel bawk a, lehkhabu leh article rohlu tamtak ram leh kohhran tan a hnuchhiah a ni. Dam rei chu a tha a, mahse dam rei satliah aiin dam tangkai a tha zawk tih thufing angin, Pu Chuaua khan a dam chhung ni leh kum te kha chhungkua, ram leh kohhran tan tangkai takin a hmang a, a contribution-te enin tluk lo rim a nam a ni. Chuvangin Senate of Serampore University pawhin a phu ngawih ngawiha hriain honoris causa degree, Doctor of Divinity (DD), a hlan nghe nghe a nih kha.
Vawikhat chu, “Pu Chuau, i lehkhabu leh article ziahte hi a tha hlawm hle a, India leh khawvel theologiante leh ringtute chhiar thei ve turin Sap (English) tawngin ziak ve thin la …” ka ti a, tiang hian min chhang a ni: “Sap tawnga ziaktu tur chu tamtak an awm a, kei ka audience erawh chu Mizoram leh Mizo tawng chhiar theitute hi an ni; hei hi Pathianin min kohna niin ka hria,” a ti a, a dik hle. Africaa theological college pakhata ka zirtir laiin, Africa kohhrante complain pakhat chu, “Kan Pastorte hi Pathian Thu zirna sang zawk zir turin kan tir thin a, an lo zir zawhin, keini an kohhran nawlpuite atana tangkai tur leh hlawkpui tur lehkhabu leh article te min ziah sak tam lovin, national leh khawvela an levelpui theologiante tan an ziak tam zawk thin a, chuvangin an zirna sang leh an thiamna te tangkaipui tur angin kan tangkaipui em em lo,” tih a ni.
Pu Chuaua ina United Theological College (UTC) leh Cambridge University tea a zirna sangte erawh chu Mizoram leh Mizo tawng chhiar thei kohhrante leh ringtuten tangkaipuiin kan hlawkpui hle a ni.
Pathian Thu zirmi ten harsatna kan tawh thin chu, Pathian Thu hrilhfiah turin kohhran pawl zirtirna (church dogma) leh tihdanthin (tradition) kan inphuar tir dawn nge, Pathian Thu ina a zirtirna kan hriat angin nge zalen takin kan hrilfiah dawn (independent interpretation nge kan neih dawn), tih hi a ni. Pu Chuaua khan issue tam takah chuan a awmna kohhran pawl zirtirna leh tihdanthin a inphuar tirin a lang lo. Zalen takin Pathian Thu a hrilfiah thin a ni. Issue lian thenkhatah erawh chuan, a pawm zawng a nih vang nge, a awmna kohhran pawl zirtirna, tihdanthin leh dinna kalh zawngin a ziak lova, chuvangin issue thenkhatah chuan keimah nen Pathian Thu kan hrilfiah dan leh khawvel kan thlir dan a inang lo deuh tlat.
Entirnan, ani chuan zu khap burna dan sawrkarin a kalpui mek hi tha a ti a, kei erawh chuan kan chhiatpui zawkin ka hmu a, hemi chungchang article (Mara leh Mizo) leh lehkhabu (English) pawh ka chhuah tawh nghe nghe a ni. Kei chuan BJP chu national political party pakhat ve mai a ni a, chuvangin political advantage laa thawhpui duh leh zawm duhte chuan thawhpuiin an zawm mai ang chu tih rilru ka pu a, ani erawh chuan chutiang chuan a hmu ve lo. Hindu sakhua thanlen tir duh party angin a hmu a ni. Kei chuan Mizoram kohhran ten hmeichhia ordination kan khap tlat hi hmeichhiate dikna chanvo rahbehna (injustice) niin ka hmu a, a Kristian lo hlein ka hmu bawk a, chuvangin Mizoram kohhrante hian hmeichhia ordination kan pek ve a hun tawh a ni ka ti a, chu lam hawi lehkhabu pawh ka chhuah tawh nghe nghe a ni. Ani erawh chuan hmeichhia ordination chungchangah chuan a silent tlat thung. Vawikhat chu hmeichhia ordination chungchang ka titipui a, “Ordain ve chu a hun tawh asin maw,” tih vel chauhin a sawi a, min sawipui thui duh vak lo. Hemi issue pathum bikah hian chuan, independent interpretation neih lovin, a “Synod” reuh deuhin ka hmu a ni. Ka hmu sual pawh a ni mai thei. A dam laia he article a lo chhuak hman ta lo kha pawi ka ti hle. A awmna kohhran zirtirna, tihdanthin leh dinnate chu dik tiin tha a tih vangte pawh a ni mahna.
A chunga ka sawi takte ang khian, Pu Chuaua nen khan Pathian Thu hrilhfiah danah leh issue thenkhat kalpui (approach) duh danah te inan lohna neih mah ila, zirmi kan nih ve vena inhriatpui tawnin leh inzahpui tawnin, “I pawm dan a dik lo, i hmuh dan a dik lo, i hrilfiah dan a dik lo, i hriat dan a dik lo, i kalpui dan a dik lo, etc,” tiin inti hre zawk leh thiam zawka inngai a, insawikhum kan ching lo. “I thlirna tlang atang chuan a dik ve thei tho a ni,” tiin khawvel kan thlir dan leh kan hmuh dan inan lohna leh Pathian Thu kan hrilfiah dan inan lohnate inhriatthiampuiin inzahsak tawn kan tum a ni.
Vawikhat chu, Pu Chuaua khan tihian min hrilh a: “Hmeichhe pakhatin tawng hriat loh hmangin min rawn bei chiam a, in chhungah lo lut lovin pawn atangin min rawn aukhum a, kei lah chuan tawng hriat loh chu a awmzia ka hre der si lova, a hnuahah chuan ka tawng hriat Mizo tawng ngeiin, ‘Mipa-in hmeichhia thawmhnaw a ha tur a ni lova, hmeichhia pawhin mipa thawmhnaw a ha tur a ni lo, tih Pathian Thu kalhin eng vangin nge nangni Pastorte berin hmeichhiaten mipa thawmhnaw hak a pawi loh thu in zirtir,’ tiin min lo aukhum ta a ni.” Keiin, “Chu tiang chu i lo zirtir reng a mi?” ka ti a. Anin hmeichhiate kekawr nen office kal tur a ni lo a, Biak Inah pawh inkhawm tur a ni lo tih lam thu leh hla len vel laiah khan a ni a, mipa hovin khawthlang lam incheina kan zui a thiang a nih chuan, hmeichhiate pawhin khawthlang lam incheina formal kekawr leh kawrchung tea an inchei ve chu eng vangin nge kan duh lo bik ang, tih lam hawi ka thuziak a lo duh lo hle a nih dawn kha maw,” tiin min chhang a ni. “I hlau em?” ka ti a, “Nang ni la i hlau ang em?” min ti a, nui erawh chu insum hram kan tum.
Vawikhat leh pawh, “Pu Laiu, kan rama thuhriltu tam takte hian Pathian Thu ril zirtirna lam ni lovin, mipuiten Haleluiah leh Amen an pek theihna tur lam hawi zawngin thu an sawi hlawm tawh a nih hi maw! Kan Pastor berte pawh thenkhat chuan thuhriltute tih dan an copy emaw tih thei tur dinhmunah kan awm tawh a nih hi maw …” tiin kan titi honaah a sawi a. Ngaituahna a tithui duh hle. Thuhriltu pakhatin tur ineisiak tura a cho lai velah khan kan la inhmu lo a, inhmuh ila chuan, “Tur ei chu i ngam loh a nih maw?” tiin fiam ka tum a, “Nang pawhin i ngam bik lo ang” tiin min fiam let ka ring.
Ti hian Pu Chuaua ina Pathian Thu a kalpui (approach) dan, “CHUAUṬHUAMA THEOLOGY” (CHUAUṬHUAMISM) ka thlir dan leh ka hmuh dan chu a tlangkawm ta ila a tha awm e. Thu dik huaisen takin a tan ngam a, a tlangaupui ngam a ni. Amah kha midik leh thawkrim a nih tlat avangin thu dik sawi tur chuan kohhran leh sawrkar thuneitu (the power that be) pawh a hlau lo. Thu dik nia a hriatnaah chuan, a awmna kohhran pawl zirtirna (church dogma), tihdanthin (tradition) leh dinna (stand) te a inphuar tir ve lo. Rinawmna tel lo rinna chu rinna a ni lo tiin ka sawi thin a. Hei hi Pu Chuaua nunah a lang chiang a ni. Pathian Thu hrilhfiahna lamah chuan independent interpretation neiin zau deuhin hrilhfiah thin mah se, “liberal theologian” category-a dah erawh chu a nihna dik niin kei chuan ka hmu lo. A chhan chu, Pathian a hriatna leh a tihna nun, a rinawmna nun, a thawhrimna nun, a invawnfaina nun, a inthununna (discipline) nun leh a thianghlimna nun te enin conservative Christian tha a nihna a lang chiang a ni. Liberal theologian ni lovin, Pathian rinna nghet nei chunga hriatna zawng zeltu mithiam, faith seeking understanding theologian a ni. Cambridge University tradition zuia historical, literary leh theological approach-te hmang a, Pathian Thu zir zau leh zirh chian tum tlattu a ni a, a audience mi nawlpuite hriat thei tura sawi thiam leh ziak thiam Indigenous Christian theologian ropui a ni.
Ni e, ka thawhpui thin leh ka senior thian, Pu Chuau, a duhzawng dikna, rinawmna, thianghlimna, thawhrimna, rorelna dik leh hmangaihna te i tlangaupui thin leh i zirtir thin i Lalpa Pathian angchhungah thlamuang tak leh lawm takin chawl ang che. Enjoy Him, enjoy Him to the full. I nun rohlu leh i lehkhabu, article leh audio record rohlu i hnuchhiahte hi Lalpan a let 30, 60 leh 100-in tipung zel sela, kan ram leh kohhrante tan malsawmna leh hmasawnna ni zel rawh se. Amen.