Thursday, October 10, 2019

BEHCHHAN NEI LO

HC Vanlalruata
Principal correspondent,PTI

Mizoram sorkarah hian tu hi nge thuneihna kéngkawh tur tih leh tu hi nge dân hmanga dân kéngkawh tur tihah hian kan buai ta fo mai a. Dân kengkawhtu tura ngaih Police te leh Excise and Narcotics hnathawkte aiin tlawmngai pâwl a inhmang deuhte hi an thŭ zawkin a lang ta fo mai a.

Hmana zu khap burna dân kenkawh hmasak hun lai pawh khan, tlawmngai pâwl hruaitu ţhenkhatin dân kéngkawhtu tur Police te an man zawk chanchinte pawh kan hriat kha. Chutiang tho chuan mimal emaw pâwlin emaw an duh duh huna an thil zawrh man an tih to lai hian tunge thil man bithliah theitu ber hi mipuiin kan hre hek lo.

Sorkarin kawng hrang hranga mipui rawngbâwltu tur department hrang hrang a din a, an tihtur leh mawhphurhna a thliar hrang a, chumi atan chuan Allocation of Business Rules siamin a ţul angin a siam ţha bawk ţhin. Mahse, department tam tak hi chu kan chhawr ţangkai lo ngawt mai – a hnathawkte hlawh kan pék tam ngaihtuah phei chuan a lungchhiatthlâk hle.

Tuna kan dinhmun dik tak hi kan ngaihtuah ngai emaw. Sorkar laipui chuan sorkar laipui bakah, state sorkarte plan sum ruahman saktu ni ţhin, Planning Commission chu ţhiatin a aiah NITI Aiyog a din a, hei hi plan sum ruahmantu ni lovin sorkar hnena thurăwn petu a ni mah mah àwm e. Plan sum min ruahman saktu an awm tawh loh bakah, sum ruahman (budget) kalphung chu thlâk hlawk a ni a, plan leh non-plan awm hrang ţhin kha nuaibo vek a ni tawh bawk. Chutiang ni chung si chuan Mizoramah chuan Planning Board kan la nei a, a hotupa Vice Chairman pawh kan la nei ta reng a. Congress sorkar laia an kalpui zui zel kha MNF sorkar pawhin chhunzawmin politics/party tana mi pawimawh, MLA candidate chang lo kha an dah leh mai a ni.

Planning Board sawi takah chuan kum 30 chuang liam ta-a khatihlaia rorél lai Mizoram Pradesh Congress Committee (MPCC) President Pu Lalduhoma’n dinhmun eng emaw a chelh theihna atana Prime Minister Indira Gandhi duhdana Vice Chairman dinhmun hi siam chawp niin an sawi a, Cabinet Minister nena intluka dah a ni. Minister ni ve ta lo MLA-te leh MLA tling lote, MLA candidate nih tir tak lohte dah na’n an hmang chho ta zel a. Planning Board-ah hian Chairman chu Chief Minister a ni a, Vice Chairman an awm ziah chungin, kum 10 chhung zet vawikhatmah Board ţhutkhâwm loh pawh sawi tur a awm a. An buk lai berin member secretary 2 an awm tawh bawk.

Ramhruaitu kan tih mai, kan politician-te hian ram an hruai dan tur an ruahmana ‘policy’ an duan hian ram leh mipui hmasawnna tak tak lam hawi aiin mipui vote hmuh theihna an tinzâwn tlangpui a. Chumi a lan chianna êm êm chu kan politician-te’n inthlan dawna mipui hnena inzawrhna atana an ruahmanna siam reng reng kan ram dinhmun dik tak behchhan (data-based) a ni ngai lo hi a ni a. Sorkar hmasa NLUP leh tun sorkar SEDP pawh hi ruahmanna lama behchhan nei lem lo vè vé a ni a. NLUP kha leilung behchhan ruahmanna a ni chungin, Mizoram buh leh bâl leh thlai chinna atana leilung ţhat dan zir chianna awm hranpa lova kum 8 zet kalpui a nih kha.

Kan ram dinhmun tlângpui i lo zir teh ang – Mizoram hi kilometer 21,081 biala zau a ni a, mihring 10,97,206 (kum 2011 chhiarpui) an awm a, kilometer khat biala mihring 52 awm zel ang kan ni. Ruahtui tla hi chawhrualin 3,000 mm a ni a. thingtlang khua 830 awmin khawpui (notified town) 23 a awm thung a. Ziak leh chhiar thiam hi za zela 91.33 a ni.

Mizoram thingtlânga chéng mihring za zela 63.9 hi kum 15 leh 59 inkâr an ni a, khawpuiah chuan za zela 65.5 a ni thung a, chumi awmzia chu ţhalai hnathawk thei an tam ber tihna a nih chu.

Mizorama hnathawktu hi mi 5,41,593 an ni a. Chu’ng zinga mi 2,38,288 (za zela 44) chu lo/huan who neia eizawng an ni a, mi 62,639 (za zela 11.57) chu mi lo/huana inhlawh (agricultural labourers) an ni. Industry lama inhmang hi mi 9,360 (za zela 1.73) an ni a, sorkar hnathawk chu 63,759 (za zela 11.77) an ni. Sorkar ni lova hna dang thawkte chu mi 1,37,547 (za zela 30.94) an ni thung. Hetiang a nih lai hian lo neih lama eizawngte (za zela 55 chuang)-te’n Mizoram pum sum thawhchhuaha an thawh ve chu za zela 29.93 a ni a, Industry lama inhmangte thawhchhuah chu za zela 25.05 niin sorkar hnathawk leh service lam thawhchhuah chu za zela 45.03 zet a ni thung. Mi tlémte thawhchhuaha innghat ‘economy’ hi a hrisel ngai lo. Kan hotute’n an chhuang viau nà a, mimal thawhchhuah zat (per capita income) sâng nia sawi pawh hi hausa leh rethei inkâr zauhna ramah chuan chhuan chi a ni hranpa lo.

Hmasawnna kawnga kan dinhmun dik tak tarlanna atan darthlalang i han hũng teh ang hmiang. Kawng kan neih zawng zawng hi km 7,632 chuang hret a ni a, chu chu km 100 biala km 36.196 awm ang chauh a ni a, India ram pumah chuan km 100 bialah kawng km 129 awm zel ang a ni. Inbiakpawhna lam (digital connectivity)-ah phei chuan hnufŭm tak kan la ni.

Kumin hian Mizorama chhungkua zawng zawngin electric êng an pawtlut tawh niin sorkar chuan a sawi a, electric hi kan mamawh tawk chu kan hmu-a a lan laiin, mitinin kan hman hi a la tlêm hle a. India ram puma mitinin an hman hi 1,010 kWh (darkar khata kilowatt hman zat) a nih laiin Mizoramah chuan 360 kWh chauh a la ni a. In chhungah kan chhi ngawr ngawr chauh tihna tluk a ni.

Mizoram lui hrang hranga tui tha (hydro-electric power) hmanga kawlphetha siam theih zat hi megawatt 4,500 zet a ni a, chutih lai chuan za zela 0.7 chauh an la siak chhuak rih a, 29.35 megawatt siamchhuah theihna neiin megawatt 15 vel chauh a taka siam chhuah a la ni. National Institute of Solar Energy (NISE)-in an chhŭt dân chuan ni tha (solar) hmang hian kawlphetha megawatt 9,090 zet chu Mizoramah hian a siamchhuah theihah ngaih a ni. Ni tha hmanga kawlphetha siam chhuah tam theihna ram a nih piah lamah hian India ram puma mau/rua awm zawng zawng za zela 14 hi Mizoramah awmin mau leh rua chi hrang hrang 35 zet a awm bawk a. Khawvel hmun danga awm ve mang lo nungchà a tam hle bawk.

He ram hi ram chèngker leh ramdangin a dan chêp ram ni mahsela, Pathian hnuai deuh chauh ang khawpa kan dahsan leh ngaihsan sapho, a bikin Zosapte khan he ramah hian he rama insakna bungraw awm ang angin in mawi leh tlo tak an sa thei a. Keini’n kan state pawn aţanga engkim mai lalut kher lova in kan sa thei lo bik hi a zia lo hle a.

Heti khawpa mau leh rua-a kan hausa chung pawha ramdang aţanga mau chi dang lakluh kan tuipui lutuk hi a dik thei lo. Myanmar leh Bangladesh-in min karcheh pawh hi hnufŭm phah na’na hmang lovin thiam ila chuan hmasawnna atan kan hmang zawk ngei ang.
Kan rama kan buh leh bâl thar chhuah hi ram changkanga chêngte duh em em hnim leh ran-ek aţanga siam leiṭha (organic manure) hmanga chăwm vek a ni a. Mi state ngaihtuah chuan chemical leiţha hi hmang lo tluk kan ni. Hetiang kan la hmang ţangkai thei lo hi chu kan sorkar thiam loh liau liau a ni chiang e.

Ni thâ hmanga kawlphetha lama intodelh hneh em em thei, boruak tichhe si lo kan nih lai kan ngaihthah tlat mai hi chu ‘sual’ a tling hial awm e. Heti khawpa ramngaw, thing leh nungcha hrang hrang ngah (bio-diversity hotspot) leh ram mawi, kan nunzia pawh mikhual lawm thiam kan ni chunga tourism lama hmarchhak state-a chàuràu-êk kan la thai reng maite hi ngaihtuah chian a ngai hle. Behchhan fumfe (data-based) a kan ram hmasawnna kan thawh hi a pawimawh tawh takzet a ni.

No comments:

Post a Comment

COMMENT RAWH

New Post

Ka duh a che Isu lyrics

Sual thim thuk tak ata zawn chhuah ka ni a. Chakna nei lo ka ni; Isu, min ṭanpui fo la. Min pawmin min kaiin min hruai zel ang che Ka duh a ...

Posts Lar deuhte